وسواس فکری – عملی
برای همه ما ممکنه پیش اومده باشه که گاهی فکرهایی به ذهنمون اومده باشه که دوست نداشتیم و باعث اضطراب یا احساس گناهمون شده باشه و برای همه مون ممکنه این اتفاق افتاده باشه که به کارهای خودمون شک کرده باشیم مثلا درو بستم؟ نمازمو درست خوندم؟ همه چیزو برای فلانی توضیح دادم؟ و بعد مجبور شدیم دوباره اون کارو بررسی کنیم.
در حالت عادی این افکار و رفتارها اشکالی نداره اما وقتی حالت افراطی پیدا می کنه و روی ذهن و زندگی مون اثر مختل کننده ای می گذاره احتمال اینکه دچار مشکل روحی شده باشیم زیاده. اما چه مشکلی؟
وسواس فکری – عملی
یکی از انواع اختلالات روانی که در منابع روانپزشکی و روانشناسی ذکر شده و زندگی فرد رو مختل می کنه و وقت گیره.
این اختلال که در اصل بنام اختلال وسواسی اجباری هست، دربرگیرنده دو قسمت هست:
وسواس: فکر و تصویر و حس یا میلی که رنج آور و ناخوشاینده و باعث احساس گناه یا اضطراب یا دلشوره و بیقراری میشه و بدون اراده و ناخواسته وارد ذهن میشه و می مونه و بارها تکرار میشه.
اجبار: رفتارهای آشکار یا ذهنی ای که فرد انجام میده تا از دست احساسات ناراحت کننده ای که وسواس بوجود میاره راحت بشه یا اینکه جلوی اتفاقات بدی که وسواسش میگه رو بگیره.
و اما یه تفاوت مهم وسواس فکری – عملی با وسوسه شیطان رو براتون بگم چرا که خیلی ها متاسفانه فکر می کنن این دوتا یکی هستن و ازین بابت خودشونو سرزنش می کنن یا اینکه دیگران به فرد مبتلا این باور رو القا می کنن.
وسوسه شیطانی به گناه دعوت می کنه مثلا می گه نماز نخون یا روزه نگیر و تهمت بزن، غیبت کن…. و باعث لذت میشه ولی فکرهای وسواسی باعث رنج میشه و فرد دلش نمی خواد این افکار به ذهنش بیان، ضمن اینکه معمولا افکار وسواسی اتفاقا راجع به مسوولیت پذیری و حساس بودنه و نه بی خیال بودن و باعث احساس گناه یا اضطراب میشن.
انواع وسواس فکری – عملی
وسواسها تنوع بسیاری دارن گرچه بسیاری فقط وسواس آلودگی رو تحت عنوان وسواس شستشو و وسواس مذهبی رو تحت عنوان وسواس نجس و پاکی می شناسن.
- آلودگی (شایعترین اختلال وسواس فکری و عملی در جهان):
مانند حساسیت به میکروب و بیماری، کثیفی، عرق و بوی بد، گردو خاک، نجاست مثل ادرار، مدفوع، خون،… چربی روی ظروف.
- مذهبی مانند شک در تعداد رکعت و یا ذکرهای نماز و غسل و وضو (اختلال وسواسی اجباری که مربوط به اعمال دینی میشه)
- افکار وسواسی توهین به مقدسات، این نوع وسواس اجباری مربوط به همه دینها و آیینها میشه.
- افکار فلسفی: نوعی وسواس فکری – عملی که طی اون فرد به هستی، خدا، زندگی و…شک می کنه و ذهنش خیلی مشغول تفکر تو این موارد میشه. این با کنجکاوی برای کسب اطلاعات فرق می کنه، توی این نوع اختلال وسواس فکری و عملی فرد بسیار شک می کنه و ممکنه کنجکاوی و بررسی پژوهشی هم انجام نده و فقط تو ذهنش سوالات تکراری در این موردها بیاد.
- آسیب دیدن و آسیب زدن خود یا دیگران: افکاری در رابطه با تصادف و بیماری و مرگ درباره خود یا عزیزان
- شک و تردید در تصمیم گیری و انتخاب : این نوع وسواس فکری – عملی یعنی سختگیری تو انتخاب انجام کارها یا وسایل و یا خرید کردن
- افکار و تصاویر جنسی: دیدن حالت برهنه دیگران توی ذهن، یا تصور داشتن رابطه جنسی با دیگران و….
- نظم و ترتیب: انجام کارهایی مث خونه داری یا درس خوندن و… با نظم و آیین خاص، یا مرتب بودن وسایل و محیط
- تقارن: اصرار به جایگذاری وسایل به حالت تقارن تو موقعیتهای مختلف یا انجام اعمال با اعضای بدن به شکل مساوی
- حق الناس: حساسیت نسبت به ناراحت نکردن دیگران یا ضایع کردن حقوق دیگران
- عجیب و غریب: ارتباط پیدا کردن بین چیزهای بی ربط به همدیگه و….
رفتارهای اجباری در وسواس فکری – عملی چند نوعند:
- اطمینان گیری مثلا از مادر یا مرجع تقلید یا فرد دیگه ای مدام در مورد درستی کارش سوال می کنه.
- باطل سازی فکر وسواسی با اعمال ذهنی مانند ذکر گفتن یا قرآن خواندن و دعا و صدقه
- چک کردن
- زمان زیاد گذاشتن برای انجام عمل وسواسی مثلا شستشوی افراطی یا مرتب کردن بیش از حد
- تکرار عمل وسواسی اجباری که از کم شروع میشه و هربار بیشتر میشه، شستن دستها ۲ بار، و بعد ۳ و ۴ و…
- مرور ذهنی و بارها بررسی کردن افکار توی ذهن
- انجام افراطی کارها مثلا نوشتن جزوه با جزئیات زیاد
شیوع وسواس فکری – عملی
این اختلال معمولا در سنین پایین شروع میشه هر چند بسیاری از والدین اونو به اسم وسواس نمی شناسن و یا ممکنه متوجه اون در فرزندشون نشن.
اختلال در سطح جهانی بین ۱.۱% تا ۱.۸% هست یعنی در حد ۱۰۰ نفر حدود یک تا دو نفر مبتلا به اون هستن و در زنها بیشتر دیده میشه هر چند در دوران کودکی تو پسربچه ها شیوع بیشتری داره.
حدود ۵/۲ درصد از مردم توی مرحله ای از زندگی شون دچار اختلال وسواس فکری و عملی میشن.
اختلال وسواسی اجباری به شکل تدریجی و آروم آروم و بیشتر در اوایل نوجوانی یا بزرگسالی پیداش می شه، وسواس فکری – عملی معمولا بعد از یک رویداد استرس زا مثل حاملگی، زایمان، مشکلات در روابط عاطفی و شغلی، تصادف و از دست دادن عزیزان شروع میشه و حتی گاهی اوقات یک اتفاق ساده مثلا بریده شدن دست حین سبزی پاک کردن می تونه باعث بروزش بشه.
این اختلال ممکنه توی فرهنگهای مختلف شکلهای متفاوتی داشته باشه، مثلا توی کشورهای مسلمان وسواس نجسی و پاکی شیوع داره در حالیکه نجس و پاکی برای کشورهای غیرمسلمان معنا نداره و اونها تحت عنوان وسواس آلودگی به اون مبتلا هستن بنابراین احساس اونها بیشتر بجای احساس گناه، احساس اضطراب می تونه باشه تو این مورد.
دلایل وسواس فکری – عملی
هنگام صحبت درباره این اختلال باید بدونیم که یک مساله روانی هست و ریشه های متعددی میتونه داشته باشه که چند مورد ذکر میشه.
- ژنتیک: گفته میشه که این اختلال در اقوام فرد دارای وسواس اجباری بیشتر دیده میشه و وسواسها و اجبارها به صورت ژنتیک ذخیره شده ان. بنابراین به صورت ارثی به فرد می رسه مثل بیماری جسمی.
- پرکاری قسمتهایی از مغز مانند مناطق پیشانی و عقده های مغز که هنگام وسواس خون بیشتری تو این قسمتها جریان داره. و همچنین سرعت متابولیسم در منطقه کورتکس اوربیتو- فرانتال زیاده
- کاهش سروتونین مغز
- نقص حافظه کلی، اعتماد نداشتن به حافظه خود و برای همینه که مدام شک می کنن.
به دو نکته مهم درباره وسواس فکری – عملی توجه داشته باشین.
- وسواس ربطی به ایمان نداره و اینکه کسی دچار این اختلال شده به این معنی نیست که ایمانش کم شده، آیا در مورد کسی که دچار سرماخوردگی یا هر بیماری جسمی دیگه میشه میگیم که ایمانش کم شده؟
- وسواس فکری و عملی ربطی به این که شیطان یا جن درون فرد رخنه کرده نداره، این باور مربوط به زمانی بود که علم هنوز اونقد پیشرفت نکرده بود که علت بیماریهای روانی رو پیدا کرده باشن، بنابراین بخاطر رفتارهای عجیب و غریب افراد بیمار اونهارو به جن و شیطان نسبت می دادن.
ویژگیهای شخصیتی افراد دارای وسواس فکری – عملی
- احساس مسوولیت بیش از حد؛ این افراد نسبت به دیگران ممکنه بیش از حد حساس باشن و فکر میکنن این فکرهای وسواسی ممکنه رخ بده و دیگران رو رنج بده یا باعث زحمت اونها بشه. مثلا اگه حس می کنن دستشون نجسه تو ذهنشون میاد که اگه رفتار اجباری شستشو رو انجام ندن نجاست دست اونها به همه جا سرایت می کنه و دیگران هم نجس می شن و….
- یکی دانستن فکر و عمل؛ فرد فکر میکنه که همینه که یه فکری به ذهنش میاد می تونه تبدیل به عمل بشه یا واقعی بشه. مثلا اگه فکر تصادف پدرش تو ذهنش میاد پدرش ممکنه تصادف کنه یا اگه فکر جنسی تو ذهنش میاد پس گناه کرده.
- سرکوب افکار؛ افراد دارای وسواس فکری – عملی می کوشن فکرهای مزاحم و غلطشونو رو سرکوب کنن و یا حواس خودشونو پرت می کنن تا فکرهارو نبینن ولی فرار از فکرها و سرکوب فکرهای وسواسی، شدت اونها رو بیشتر می کنه و اونا با فراوانی بیشتری رخ می دهن.
- بینش؛ برخی از این افراد نسبت به غلط بودن وسواس خودشون آگاهی دارن و بینش خوبی دارن. برخی بینش کمی دارن و می گن احتمالا فکرامون درست باشه و برخی بینش نداشته باشن و می گن فکرامون درسته و ما مشکلی نداریم، بلکه دیگران هستن که رعایت نمی کنن و…
- تردید و عدم اطمینان؛ مساله اصلی توی اکثر وسواسها تردید و شک نسبت به خوده، گاهی تردید اونقد زیاد میشه که افراد دارای وسواس فکری – عملی حتی نسبت به تشخیص های خودشون هم دچار تردید میشن، مثلا انگشت خودشونو نشون میدن و میپرسن این رنگ قرمزه پوسته یا خون؟
- کامل گرایی؛ این ویژگی رو توی بسیاری از افرادی که اختلال وسواس فکری و عملی رو دارن می بینیم. اونها می خوان که هیچ نقص و کمبودی توی کارها وجود نداشته باشه.
- برونگرایی یا درونگرایی؛ این اختلال توی هر دو تیپ شخصیتی دیده میشه اما طبق تجربه من افراد برونگرا با توجه به بیشتر بودن فعالیتها و روابط اجتماعی ای که دارن، پیش آگهی بهتری برای درمان دارن چرا که فعالیت و مشغولیت باعث کاهش فکرها و رفتارهای اجباری می شه.
اختلال وسواس فکری – عملی در کودکان
اختلال می تونه از سن بسیار پایین شروع بشه. و حتی من کودکانی ۳ ساله رو دیدم که دچار وسواس اجباری شده ان. وسواس کودکان می تونه شبیه به بزرگسالان باشه مثلا نسبت به شستشو حساس باشن یا تمیزی و نظم و در این موارد پدر یا مادر به احتمال زیاد وسواس دارن و کودک هم دیده. برخی وسواسها هم می تونه متفاوت باشه مثلا کودکان اصرار دارن مشق تمیزی بنویسن و یا پررنگ بنویسن. ممکنه نسبت به ست بودن لباس یا بستن کش مو حساس باشن و… اگه کودکان تو همون سن کم پیش روانشناس برده بشن می شه وسواسی فکری – عملی رو زودتر کنترل کرد.
گاهی والدین تا سالها متوجه وسواس فکری – عملی کودک نمی شن و رفتارهای اونو به چیزهای دیگه نسبت میدن مثلا میگن حساس شده یا میخواد جلب توجه کنه. بسیاری از بزرگسالانی که برای درمان وسواس خودشون اقدام می کنن وقتی تاریخچه زندگی شونو می پرسیم و مصاحبه بالینی انجام میدیم متوجه میشیم از دوران کودکی دچار وسواس شده بودن اما بخاطر عدم آگاهی سالها با اون درگیر بودن.
برخی وسواسها مث اختلال وسواس اجباری مذهبی راجع به نماز و غسل و وضو از دوران بلوغ شروع میشه و اگه والدین راهکار درست برخورد با اونو ندونن، می تونن بسیار آسیب بزنن.
بذارین چند نمونه از وسواس فکری – عملی کودکان که بنظر رفتار عجیبی نمیاد رو براتون بگم:
- حساس شدن روی تمیز مشق نوشتن یا پررنگ نوشتن
- حساسیت روی محکم بستن کش مو یا حساسیت روی کفش یا لباس تنگ
- برای پوشیدن لباس وقت زیادی می ذاره یا نمی تونه انتخاب کنه
- زیاد ببخشید میگه یا احساس می کنه واسه هرکاری ممکنه بره جهنم (اینارو تو حرفاش به مادر یا کسی که باهاش صمیمیه میگه) یا میگه مامان فکرای زشتی تو ذهنم میاد.
والدین عزیز باید به خاطر داشته باشن که اختلال وسواس فکری و عملی کودک با گذشت زمان خوب نمیشه بلکه ممکنه بدتر بشه یا اینکه شکلش عوض بشه و متاسفانه باعث پرخاشگری و افسردگی و افت تحصیلی کودک یا نوجوان میشه.
عوارض اختلال وسواس فکری – عملی
- اولین فردی که از وسواسی فکری – عملی رنج می بره خود فرد مبتلاست، برخلاف برخی که فکر می کنن اون راحته و فقط داره دیگرانو عذاب میده، خودش خیلی اذیت میشه.
- فرد مبتلا دائم ذهنش مشغوله، خوابش مختل میشه حتی خواب سنگین و عمیق و آرومی نداره چرا که حتی تو خواب هم ذهنش شدیدا داره کار می کنه.
- بخاطر شلوغی و کلافگی ذهن، تحریک پذیر و پرخاشگر میشه.
- فرصت کمی برای انجام کارهای مفیدش باقی می مونه. مثلا برای درس خوندن یا بازی با فرزندش یا پرداختن به اهداف مهم زندگی ش.
- فرد دارای وسواس فکری – عملی بخاطر قوانین وسواسی ذهنش رابطه ش با اعضا خانواده ش مختل میشه، مدام به اونها امر و نهی می کنه و استرس رعایت قوانین وسواسی ش رو داره.
- برخی وسواسها وارد رابطه زناشویی هم میشن، بویژه وسواسهای آلودگی و مذهبی و نظم و ترتیب. به این شکل که مثلا فرد بخاطر حساسیت به نجس و پاکی از انجام رابطه زناشویی فرار می کنه یا بخاطر اینکه دوست داره با آیین خاصی این رابطه رو برقرار کنه، رابطه رو سخت و قانونمند می کنه یا مثلا بخاطر حساسیت به بو (یکی از وسواسها) انتظار داره حتما هر بار همسرش قبل رابطه حمام کنه.
- وسواس فکری – عملی تمرکز فرد رو می گیره و نمی ذاره کارهاشو درست انجام بده مثلا درس خوندن.
- وقتی که وسواس فرد شدت پیدا می کنه و مزمن میشه فرد دچار افسردگی هم میشه، چرا که این اختلال ذهن و زندگی فرد رو بسیار آشفته می کنه و اونو به حس درماندگی می رسونه.
- یکی از دلایل سختگیری توی ازدواج مبتلا بودن فرد به وسواس انتخاب هست که اون خانم یا آقا نمی تونه ایده الهاشو متعادل کنه و همسر متوسطی انتخاب کنه و بویژه ممکنه خیلی روی ظاهر حساس بشن مثلا روی قد یا مو و…
- افرادی که اختلال وسواسی اجباری دارن تو انتخاب درمانگر یا ادامه رواندرمانی هم به مشکل می خورن، و بسیار می بینیم که روانشناس عوض می کنن یا اینکه درمان رو رها میکنن.
برخورد خانواده با فرد دارای اختلال وسواس فکری – عملی
خانواده فردی که وسواس داره برخوردهای متفاوتی ممکنه بکنه که همه این برخوردها اشتباهه و باعث شدت گرفتن وسواس میشه.
– سرزنش و زیاد و به اون فرد می گن تو عمدا می خوای اذیت کنی. باید اراده کنی و تصمیم بگیری دیگه اینکارو نکنی. چون خانواده اذیت می شن ممکنه اونو بخاطر رفتارهای اجباری ش مثلا شستشوی زیاد دعوا کنن. این رفتارها ناشی از دو باور اشتباه درباره وسواس هست، یکی اینکه فرد دارای وسواس تنبل شده و عمدا نمی خواد خودشو درست کنه و دیگری اینکه باید اونو سرزنش و تحقیر کرد تا دست از رفتارهاش برداره. در حالیکه همونطور که توی دلایل وسواس گفتم این اختلال به شکل غیرارادی هست و فرد عمدا اینکارو نمیکنه یا قصدش تنبلی و کارهای تکراری نیست.
– برخی مواقع هم خانواده ها زیادی به حرف کسی که وسواس فکری – عملی داره گوش می کنن مثلا کارهایی که اون می خواد رو انجام میدن مثل شستشو یا نظم زیاد و… این رفتار گاهی ناشی از باور اشتباهیه که خانواده درباره وسواس دارن و فکر می کنن که اون بخاطر اضطراب یا عقده های درونی داره اینکارو می کنه پس باهاش همراهی می کنن، و گاهی هم ناشی از اینه که نمی دونن چه کاری درسته و باهاش همراهی می کنن.
– برخی والدین فرزند دچار وسواس رو درک نمی کنن و ممکنه بهش احساس گناه بدن و بگن داری گناه می کنی که آب مصرف می کنی یا میری جهنم یا دوستت نداریم و… همه این رفتارها درد و ناراحتی فرزند مبتلا به وسواس فکری – عملی رو زیادتر می کنه.
– گاهی خانواده مثلا همسر یا والدین بخاطر اینکه کمتر با فرد دچار اصطکاک بشن و دعوا و ناراحتی کمتری توی خونه پیش بیاد به حرفها و قوانین وسواسی اجباری اون گوش میدن، در حالیکه این راهکار تو کوتاه مدت برای حفظ آرامش خونه کاربردیه و تو درازمدت باعث افزایش وسواس و قانونهای وسواسی و باز هم مشکلات ارتباطی بیشتر توی خونه میشه.
– اگه خانواده وسواس فرد رو به رسمیت نشناسه به اون کمک نمی کنه پس ممکنه اونو برای درمان روانشناختی کمک و حمایت نکنه، یا اگه نیاز به دارودرمانی داشته باشه اجازه مصرف دارو رو به فرد نده.
درمان وسواس فکری – عملی
یک اشتباه رایج در درمان اختلال وسواس فکری و عملی مراجعه به دعانویس و یا کسی هست که اهل طلسم و جادو هست. از اونجایی که متاسفانه هنوز این باور اشتباه وجود داره که بیماری روحی ناشی از طلسم و چشم زخم و حلول جن در جسم یا مغز فرد بیمار هست، بسیاری برای درمان این اختلال سراغ دعانویس و جادوگر میرن.
اشتباه رایج دیگه اینه که به فرد می گن با قرآن خوندن و دعا خوندن خودتو درمان کن، درسته که اعمال مذهبی و معنوی تاثیر مثبت دارن ولی برای هر بیماری روحی مثل بیماری جسمی باید دنبال درمان خودش رفت.
و اما درمانهای درست وسواس فکری – عملی چی هست؟
- دارودرمانی: داروهایی برای افزایش سروتونین داده میشه که باعث کاهش وسواس میشه و فرد رو آماده تر برای رواندرمانی و بویژه درمان ERP می کنه. دارودرمانی یه درمان کمکی محسوب میشه و قرار نیست فرد برای همیشه دارو مصرف کنه، برخی ممکنه سالها فقط دارو مصرف کنن و پیش رواندرمانگر نرن، این کار اشتباهه و فقط باعث وابستگی دارویی میشه، برخی هم ممکنه نخوان دارو مصرف کنن و بخوان فقط با رواندرمانی مشکلشون حل بشه که این هم اشتباهه، اگه وسواس متوسط یا شدید باشه و زندگی رو مختل کرده باشه یا اگه فرد نتونه تکنیکهای رواندرمانی رو انجام بده، مصرف دارو برای اون واجبه.
- مواجه سازی و جلوگیری از پاسخ(ERP): برای وسواس فکری – عملی این نوع درمان موفقترین رواندرمانی هست. که طی اون فرد با وسواسهایش بطور ذهنی و واقعی مواجه میشه اما اجازه رفتار اجباری رو نداره.
- درمان شناختی رفتاری (CBT): باورهای غلط افراد مبتلا به وسواس رو ( احساس مسوولیت زیاد راجع به اتفاقات، اهمیت بیش از حد دادن به افکار، بیش از حد بزرگ دانستن خطر و…) ارزیابی و اصلاح می کنه و با یکسری تمرینها رفتارهای وسواسی اجباری رو اصلاح می کنه.
- جراحی: آخرین درمان برای موارد شدید وسواسه. که طی اون قسمتهایی که درگیر وسواس هستن توی مغز، برداشته میشن. البته هنوز درباره دستاوردهای بلندمدت و عوارض جراحی اطلاعات زیادی موجود نیست.
و نکته پایانی اینکه درمان وسواس فکری – عملی به تنهایی توسط خود فرد درمان نمیشه و حتما نیاز به رواندرمانی و در صورت لزوم دارودرمانی هم داره. پس تو تله ی خوددرمانی نیفتین و حتما به روانشناس مراجعه کنین.
صفحه ما ار در اینستاگرام دنبال کنید
